SÖGUR FRÁ 1974

“Það búa tvær milljónir og þrjú hundruð þúsund í landinu,”
sagði Sigurður og drap tittlinga.
“ Tvær milljónir fjár og þjú hundruð þúsund manneskjur.”
Hann brá handarbakinu undir nefið, sem var orðið rautt
af göngunni móti veðrinu.
Þeir höfðu vaðið ána, ískalt vatnið náði þeim í hné.
Hann var vanur ýmsu, en fulltrúi VETO, Georg,
hafði aldrei lent í öðru eins.
Hann ólst upp í stórborg og hlaut menntun sína á meginlandinu
innan um skýskafara og ræktaða almenningsgarða.
“Það býr eins og skrælingjar,” hugsaði Georg með sér,
en hann sagði ekkert.
Hann lét sem hann væri hæstánægður með allt
– ána, kuldann og malarveginn, sem rykaði svörtu,
nýju og nú rennvota skóna.
Erindi hans var mjög mikilvægt. Hann var fulltrúi nýrra tíma.
Nú gilti það eitt að setja sig inn í hugsunarhátt frumbyggjanna hér,
því þá gat hann höndlað á þeirra vísu.
Þegar þeir voru komnir hálfa leið heim að hátimbraða
sveitabænum á hæðinni, var Georg orðinn haltur.
Hællinn var dottinn undan öðrum skónum.
Hann hefði heldur átt að vera í stígvélum,
en nú var það of seint og það var svosem allt í lagi.
Hann mundi setja það á reikning fyrirtækisins.
“Þekkirðu það í sundur,” spurði Georg.
“Já, auðvitað,” svaraði Sigurður og hló.
“Fé etur gras, en fólk etur kindakjöt.”
Georg hló. Hann átti við allt annað:
“Þekkirðu féð í sundur?”
“Já, auðvitað,” svaraði Sigurður.
“Það hefur sitt andlit rétt eins og við mannfólkið.”
“Ég hef heyrt þetta áður,” sagði Georg.
“Ertu viss um, að þú getir selt okkur sex hundruð stykki?
- hélt hann áfram.
“Það á að flytjast á fæti til meginlandsins.
Ef einhver rýrnun verður á leiðinni,
dregst það frá heildarverðinu.
Þið hafið lofað öruggri sendingu.”
“Já, auðvitað,” svaraði Sigurður og arkaði áfram.
“En fyrst af öllu er að tala við konuna.”
Hann roðnaði í vöngum og horfði kvíðinn upp á bæjarhúsið.”
Þau mundu geta flutt til borgarinnar innan tvegga mánaða,
ef hann gæti fengið hana til að skrifa undir samninginn.
Hann hafði lengi dreymt um það.
Þau voru ekki svo gömul enn, aðeins 45 ára.
Í seinni tíð fannst honum hann einangrast æ meir.
Þetta var eins og að búa á eyðieyju.
Sjónvarpið átt sinn þátt í að gefa honum von um
samband við umheiminn.
Ef hann byggi í íbúð í borginni, gæti hann fengið sér gönguferð
á malbikuðum götum um hábjartan daginn í stað þess að ganga
á rykugur malar- og moldargötum til beitarhúsanna.
Í borg gat fólk meira að segja farið á hádegisbar
í stað þess að fara heim að borða klukkan 12.
Konan var allt annars sinnis.
Henni þótti vænt um gamla húsið og búskapinn og talaði um frið.
Það yrði erfitt að tilkynna henni, að nú skyldi það gerast
– nú yrði féð selt úr landi og bærinn rifinn.
Hann var þegar búinn að undirrita samninginn.
Verksmiðja VETOs átti að standa nákvæmlega
þar sem gamli bærin stóð nú.
Alltaf, þegar hann reynd að ræða málið vð hana,
fór hún að tala um að byggja svefnherbergisálmu,
alveg sama þótt það mundi kosta hann margar aukavinnustundir daglega.
“Hvers vegna hefur VETO áhuga á mínum bæ?”
áræddi hann að spyrja Georg.
Georg hafði alltaf svar á reiðum höndum,
“Meginlandið er að verða ein viðskiptaheild,” svaraði hann.
“Það er mikilvægt fyrir lítið land að vera með til þess að
ná mörkuðum innan þeirrar heildar.
Að öðrum kosti einangrist þið.”
Þetta var raunar ekki svar við þeirri spurningu,
sem Sigurður bar fram, en það minnti hann á svar hagfræðings nokkurs,
en sá hafði numið sín fræði erlendis.
Hann sagði eitthvað svipað…..”í stað þess að einangrast ættu menn
að vera með. Þannig fá menn aðgang að erlendum mörkuðum.
Um að ræða að vera samvinnuþýðir.”
Georg hélt áfram að útskýra málið
– “Nú er þróunin komin á það stig,” sagði hann,
“að útlendir aðilar geta verslað beint við fólk í hinum ýmsu aðildarlöndum. Hingað til hefur verið bannað að selja land
eða leigja erlendum aðilum, en nú stendur til að fella þá lagagrein niður.”
Þeir voru komnir allnærri gula bárujárnshúsinu.
Einu sinni, fyrir 150 árum eða svo, var það eitt fegursta hús sveitarinnar,
en eftir því sem tímar liðu,
virtist það síga æ lengra niður í mjúkan grunninn
og illgresi þreifst vel allt í kring.
Þeir gengu upp tröppur og inn í forstofu.
Á báðar hendur voru myndir af fólki, sem hafði búið í þessu húsi
síðastliðin 60 ár.
Svo komu þeir inn í dagstofuna, en þar voru tveir slitnir dívanar
með brúnum ábreiðum, lágt borð, borðstofuborð, fjórir stólar og dragkista.
Fyrir tveimur gluggum voru ljós gluggatjöld .
og á veggjunum ýmsar myndir, annað hvort klipptar út úr vikublöðum,
eða af konfektkössum.
Það voru litríkar og þægilegar myndir.
Það var sérstaklega ein mynd, sem vakti athygli gestsins.
Það var litmynd af meri með folald, tré allt í kring, – mjög falleg og draumkennd.
Hún var frá þeim tíma, þegar fólk gerði sér ekki grein fyrir því
hvílík sóun það var að láta landflæmi liggja ónotuð,
þar sem annars mátti reisa afkastamikil fyrirtæki.
Það var þó mjög fallegt….. það varð hann að viðurkenna.
Eftir drykklanga stund heyrði hann glamur við dyragættina,
hvít og svartköflótt svunta kom í ljós,
þá kaffibakki með bollum, kaffikönnu, rjómakönnu og sykurkari.
Tvö dökk augu störðu á hann úr stóru barnslegu andliti.
“Góðan dag,” sagði hún lágri óstyrkri röddu.
“Sigurður kom á hæla henni og vaggaði fram
og aftur með hendur í vösum.
“Þetta er Guðrún,” sagði hann.
Georg kinkaði kolli.
“Ég held þú getir útskýrt þetta betur en ég,” bætti hann við.
“Þú ert sérfræðingur í svona málum.”
Georg stóð á fætur og gekk út á tröppurnar.
Hin tvö fóru á eftir honum og stóðu á bak við hann.
“Málið er þannig vaxið,” sagði hann formlega
og sneri sér að Guðrúnu, “ að maðurinn þinn og ég,
sem er fulltrúi hins heimsþekkta fyrirtækis VETO,
sem er skammstöfun fyrir “verifying total opportunities” höfum náð samkomulagi
hvað varðar að selja eignina og ávaxta féð á erlendum markaði.
VETO miðar að því að byggja verksmiðju hér,
sem getur veitt fólkinu í sveitinni atvinnu,
auk þess, sem við erum liður í alþjóðlegri iðnaðarsamvinnu.
VETO framleiðir efnablöndur, sápu, sælgæti og vopn.
Markaðurinn er óseðjandi.”
Guðrún ræskti sig og sagði rólega:
“Við höfum meira en nóga vinnu.” Hún leit á bónda sinn.
“Já, en kæra frú,”sagði Georg og brosti til hennar.
“Það eru sex bændabýli á því landi, sem verksmiðjan þarf á að halda.
Allt það fók, sem býr í þessum hrörlegu húsum allt í kring,
lærir nokkur handtök og fær ákveðinn frítíma.
Af heilsufarsástæðum er vinnutíminn styttri en þekkist
í nokkurri annarri sveit.”
Hann benti í átt til árinnar.
“Brú verður byggð yfir ána og settar verða hlífar yfir hana,
svo engum stafi hætta af mengun.
Mengunin verður því hlutfallslega lítil.
Svo á VETO mikið landbúnaðarsvæði á meginlandinu,
þar sem landbúnaður er rekinn á hagkvæman og arðbæran hátt.
Þess vegna höfum við líka áhuga á að kaupa féð.
Lambakjötið ykkar er heimsþekkt gæðavara.”
Sigrún stökk niður tröppurnar og út á tún.
Hún sigaði hundinum á rolluhóp í túninu, hljóp fram og aftur
og rak féð út í beitarhagann.
Hún var létt á sér og hreyfingar hennar líktust dansi. Georg sá,
að hún var berfætt.
Þegar féð var farið úr túninu og hundurinn var hættur að gelta,
kom hún gangandi í mestu rólegheitum í átt til mannanna tveggja.
Hún sagði “afsakið” og Georg hélt áfram að tala.
“Í nútíma veröld er, eins og ég sagði áðan, mjög mikilvægt,
að landbúnaður sé rekinn frá hagrænu sjónarmiði.”
“Hvar eigum við að eiga heima? Spurði Guðrún og leit á mann sinn.
Sigurður var órór vegna þessara truflana
og fannst hún ekki taka nógu mikið tillit til nærveru Georgs, sem hélt sallarólegur áfram að útskýra málið.
“VETO leggur áherslu á lýðræði.
Ef þið viljið ekki búa á landssvæði VETOS
og vinna í verksmiðjunni,
eigum við byggðakjarna í borgum og bæjum.
Þið getið notað peningana, sem þið fáið fyrir allt hér til að eignast íbúð í slíkum kjarna.
Það mál getum við rætt seinna. Ég er með peningana….”
Hann opnaði stóra flata tösku….
“Sigurður hefur ekki viljað taka við peningum án þess að
…hm..frúin sé viðstödd,
en mér finnst við hljótum að geta afgreitt þetta núna.”
Sigurður og kona hans stóðu orðlaus eins og tvö fullorðin börn.
Taskan var troðfull af seðlum, útlendum seðlum.
Georg lagði hana að fótum þeirra.
Svo dró hann fram pappíra úr innri jakkavasanum og gullpenna.
“Vilt þú skrifa undir?” spurði hann vingjarnlega og horfði á Guðrúnu.
Hún leit á manninn, töskuna, skjölin og pennann og tautaði eitthvað.
“Hvað segirðu?” spurðu þeir.
“Hvað ertu að reyna að segja,” spurði Sigurður og virtist vera reiður
undir rólegu yfirborði.
“Nei,” sagði Guðrún hátt.
“Nei?”
“Já, en…..”
“Fé mitt fer ekki úr landi. Það er líf okkar.”
Sigurður gaf Georg merki og hann fór niður tröppurnar
og hvarf fyrir horn.
Sigurður tók um handlegg Guðrúnar.
“Guðrún mín, þú ert að eyðileggja möguleika okkar.
Sástu ekki hvað þetta er mikið fé?
Við getum lifað áhyggjulausu lífi í okkar eigin íbúð í borginni.
Þú færð kæliskáp og ef til vll frystikistu.
Þig hefur alltaf langað í hana.
Þá geturðu geymt kjöt í marga mánuði.”
“Hvaðan á kjötið að koma, þegar þú hefur selt allt féð og hagana?”
spurði hún.
“Ef aðrir bændur fara að þínu dæmi, selja fé og jarðirnar
verða lagðar undir þá starfssemi,
sem þessi maður er að lýsa – hvað verður þá um okkur, fólkið?”
Sigurður brosti eins og maður, sem á erfitt með að útskýra eitthvað
fyrir dóttur sinni.
“En Guðrún mín, skilurðu ekki, að við fáum allar landbúnaðarvörur
sendar frá stöðum, þar sem VETO rekur landbúnað á hagkvæmari hátt
en við erum fær um? Skilurðu það ekki?
Það er nútíma sérhæfing ein, sem borgar sig.
Það er svo fáránlega dýrt að reka landbúnað á þann hátt,
sem við gerum núna, miklu dýrara en í stærri einingum.”
“Ef það kemur stríð og við eyjaskeggjar fáum engan mat sendan
frá þessum stöðum?
Hvað þá?” spurði Guðrún og horfði beint í augu hans.
“Hvað ætlarðu þá að gera, Sigurður bóndi?”
“Hjálpi mér – oh – hvað fólk getur verið svartsýnt.
Hér stendur þú með alla þessa peninga við fætur þér og hugsar um stríð.
Hugsaðu heldur um eitthvað jákvætt. – Þaðkemurstríðþaðkemurstríðþaðkemurekki……stríð!”
Guðrún þagði og horfði á töskuna.
Sigurði fannst líða óratími áður en hún sagði þrjóskulega:
“Ég vil ekki láta grafa ána mina undir steinsteypu.”
Sigurður hló, því hann fann, að hú var að gefa sig.
“Veistu ekki, elskan mín,” sagði hann og strauk henni um vangann,
-“veistu ekki, að þegar við erum flutt inn í nýtískulega íbúð,
færðu allt það vatn, sem þú vilt úr krana
– í eldhúsinu, baðherberginu og þar að auki hreinsað vatn,
ekki þetta vatn, sem fólk mígur í út um allt land.
Þú færð steypibað og baðker og sundlaug í nágrenninu.
Hvað ætlarðu að gera við heila á?
Ef þú værir fill, eða nashyrningur, gæti maður skilið
hvað þú átt við með þessu.”
“Ég er orðin vön húsinu hérna.
Ég er orðin hluti af því og minningunum,
sem eru tengdar við það og sál þess.
Mér þykir orðið mjög vænt um þetta hús. Það veistu.”
Sigurður tók um axlir henni og hvíslaði í eyra hennar:
“Nú gengurðu of langt, elskan. Þetta hús?
Meinarðu þetta virkilega?”
Hann leit djúpt í augu hennar.
”Hvað er svona hús fyrir nokkuð? Það er að hrynja.
Það er það, sem er að gerast.
Réttast væri að höggva það í eldivið.
Þetta kallar maður nú að vera sentimental.
Þú átt svo sannarlega skilið að búa í nýju og fínu húsi.
Sérðu ekki fyrir þér hvernig stór og glæsilerga stál- og
steinsteypubygging rís af grunni, margar hæðir?
Á kvöldin gyllir rauð vestursólin framhliðina,
svo hún verður eins og álfaborg.
Ég gæti hugsað mér að vera húsvörður í slíkri álfaborg.
Þú ert að stríða mér – svo hræðilega gamaldags getur enginn verið,
ekki einu sinni þú, Guðrún.
Hún sagði ekkert.
Sigurður fór fyrir hornið og þeir komu gangandi saman með pappírana.
Hún skrifaði nafn sitt undir nafn mannsins sins.
Þegar hún kom með skjalið út á tröppurnar,
bauð hún þeim kaffi.
“Nei takk, nei takk,” Georg hafði því miður ekki tíma til að drekka kaffi,
því hann átti að vera kominn inn til borgarinnar aftur.
Hann lyfti töskunni með peningunum upp og Sigurður tók við henni.
Georg inkaði kolli, kvaddi þau með handarbandi
og gekk niður malarveginn.
Þegar hann var kominn nokkuð áleiðis,
sneri hann höfðinu í átt til þeirra.
Vestursólin gyllti forhlið gamla hússins, en hann sá móta fyrir
Guðrúnu og Sigurði á tröppunum.
Þau voru eins og tveir skuggar, sem héldu einhverju á milli sín.
Skyndilega varð kvöldsólin svo sterk, að það var engu líkara en
að gamla húsið væri umlukið logum.